Kwestię pochówku zmarłych oraz wykorzystania grobów do tych pochówków określa ustawa z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Zgodnie z art. 7 grób nie może być użyty do ponownego chowania przed upływem lat 20. Później ponowne użycie grobu do chowania nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie przeciw temu i uiści opłatę przewidzianą za pochowanie zwłok. Zastrzeżenie to ma skutek na dalszych 20 lat i może być odnowione.
Zasady te nie mają zastosowania do chowania zwłok w grobach murowanych, przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby, a także do chowania urn zawierających szczątki ludzkie powstałe w wyniku spopielenia zwłok. Dozwolone są umowy przedłużające termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania. Niezależnie od powyższego zabronione jest użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną.
Jeśli chodzi o prawo do grobu, wskazać należy, że w przepisach brak jest jednoznacznych postanowień w tym zakresie. Kwestia ta jednak została wyjaśniona w bogatym już orzecznictwie sądowym, z którego wynika, że grób (grobowiec) nie stanowi przedmiotu odrębnej od gruntu własności (uchwała Sądu Najwyższego z 29 września 1978 r.). Nie może też stanowić przedmiotu użytkowania wieczystego ani żadnego z ograniczonych praw rzeczowych. Grób może być jednak przedmiotem określonych uprawnień, których zespół zwykło się określać jako „prawo do grobu”. Jego pierwotnym źródłem jest umowa, na mocy której zarząd cmentarza oddaje zainteresowanej osobie miejsce na grób. W sytuacji typowej na treść prawa do grobu składają się zarówno elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym (wyroki SN z 13 lutego 1979 r. i składu siedmiu sędziów z 11 grudnia). Te pierwsze związane są przede wszystkim z koniecznością ponoszenia na rzecz zarządu cmentarza opłat za grób i mogą też występować ze względu na poniesienie wydatku na urządzenie grobu (zbudowanie grobowca, wystawienie nagrobka itp.).
Niemajątkowym elementem prawa do grobu jest uprawnienie do pochowania w nim zmarłego (art. 10). Uprawnienie to dotyczy zwykle określonej osoby i nabycie prawa do złożenia w grobie zwłok tej osoby jest zazwyczaj powodem zawarcia umowy z zarządem cmentarza. Gdy w grobie został złożony zmarły, prawo do grobu obejmuje urządzenie jego wystroju, wystawienie nagrobka i wykonywanie zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy, stanowiących wyraz czci pamięci osoby zmarłej. Uprawnienia te, aczkolwiek związane z ponoszeniem wydatków, i to nieraz znacznych, mają niewątpliwie charakter osobisty. W razie nabycia przez określoną osobę niektórych tylko uprawnień składających się na rozumiane jako pewna całość prawo do grobu, należy przyjąć – ze względu na charakter i niepodzielność tego prawa oraz niewymierność uprawnień nań składających się – że osobie takiej przysługuje prawo do grobu. W jednym tylko wypadku prawo do grobu może być prawem o charakterze wyłącznie majątkowym. Będzie tak wówczas, gdy w grobie nie została złożona żadna osoba zmarła, a mające charakter niemajątkowy uprawnienie osoby, która nabyła prawo do grobu, do decydowania o przeznaczeniu grobu wygasło (np. ze względu na śmierć tej osoby) i nie ma innej osoby, której uprawnienie to przysługuje. Natomiast wtedy – pomijając inne sytuacje – gdy w grobie wielomiejscowym pochowana została choćby tylko jedna osoba, przysługuje bliskim tej osoby uprawnienie do dokonywania na jej grobie czynności kultu pamięci zmarłego, co świadczy o tym, że wynikające z uprawnienia prawo do grobu jest prawem, na treść którego składają się elementy o charakterze osobistym.
Poza tym nie jest obojętne, kto zostanie pochowany w wolnych jeszcze miejscach grobu. Dyspozycje w tym względzie mogą wynikać z woli osoby, która jako pierwsza została pochowana w tym grobie, i powinny być one respektowane przez osoby mające prawo do grobu. Osoby te, ze względu na kult pamięci zmarłego, który pochowany został w grobie, mogą też mieć własne, określone w tym przedmiocie stanowisko. To, kto ma być pochowany w niezajętych miejscach grobu, może też być przedmiotem porozumienia osób, które nabyły prawo do grobu. Porozumienie takie rodzi uprawnienie do pochowania w grobie i stanowi o posiadaniu przez osobę uprawnioną prawa do grobu. Wymienione okoliczności wskazują także na elementy o charakterze osobistym takiego prawa do grobu, o którym wyżej mowa. Takie prawo do grobu, na treść którego składają się, obok elementów o charakterze majątkowym, także elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie podlega dziedziczeniu według zasad określonych w kodeksie cywilnym (wyrok SN z 13 lutego 1979 r.). Okoliczność, że prawo to, ujmowane jako pewna całość, po części jest prawem niemajątkowym, sprzeciwia się uznaniu go za prawo majątkowe w rozumieniu art. 922 § 1 K.c., i to niezależnie od tego, jaka jest wartość elementów majątkowych tego prawa i na czym polegają elementy niemajątkowe.
Charakter prawa do grobu powoduje, że zawsze na plan pierwszy wysuwają się elementy niemajątkowe tego prawa. Można więc mówić o ich dominującej roli. Z tych samych względów prawo do grobu nie może być np. uznane za „przedmiot majątkowy”, stanowiący dorobek małżonków (art. 32 § 1 K.r.o.). W konsekwencji prawo to nie może być przedmiotem ani działu spadku, ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
radca prawny Marcin Stępnik, Kancelaria Radcy Prawnego ul. Gubinowska 4/137 Warszawa
